Landschap en natuur

Banholt en Terhorst zijn gevestigd op het plateau van Margraten (Limburgs: Mergraote) in de gemeente Eijsden-Margraten. De streek die men Heuvel- of Mergelland noemt is eigenlijk een plateaulandschap dat is ontstaan door opwelving van het Ardennen Massief sinds het einde van het Tertiaire tijdperk en waarin rivieren en beken diepe dalen en droogdalen (grubben) hebben uitgeschuurd. Deze (droog)dalen hebben vaak een asymmetrische doorsnede met een hellingbos aan de kant van de steile helling. De Horstergrub waarvan de aanzet Banholt van Terhorst scheidt en verder zuidwaarts loopt richting het Voerdal, is hier een typisch voorbeeld van. Ook de Banholtergrub en de Herkenradergrub zijn mooie voorbeelden in de directe omgeving van stiltegebieden. 

Het Eiland van Banholt is een ander geologisch element in het Banholter landschap. Deze verhoging is een restant van wat heel lang geleden de scheidingslijn was tussen de Oost- en de Westmaas, toen de Oermaas besloot om haar bedding naar het noordwesten te verleggen. Deze plek geeft vooral een mooi uitzicht op het huidige maasdal. 

Het indrukwekkende erosiewerk heeft ertoe geleid dat op vele plekken gesteente uit het Krijt tijdperk aan de oppervlakte komt. Zo ontstaan op de overgangen van de erosieterrassen zeer fraaie kalkhellingen zoals de Bemelerberg, de Schiepersberg en het Savelsbos. 

Andere bijzondere natuurgebieden binnen de gemeente Eijsden-Margraten die u niet mag missen: het dal van de Noor in Noorbeek, het Gerendal tussen Scheulder en Schin op Geul en het Akkerreservaat tussen Groot Welsden en Sibbe waar de Korenwolf in 2002 geherintroduceerd is. In de omgeving van Terhorst, kunnen we ook nog het prachtige Gulpdal (Gem. Gulpen-Wittem), de Voerstreek (België) en de Eijsder Beemden (Gemeente Eijsden-Margraten) aanbevelen. 

Dit gevarieerde landschap herbergt een groot rijkdom aan biotopen waarin specifieke en voor Nederland vaak unieke planten en dieren gedijen. Zo maar een kleine greep uit uw toekomstige ontdekkingen of ontmoetingen: orchideeën, krijtgentiaan, kornoelje, bergamander, daslook, maretak, wilde marjolein, amandelwolfsmelk, geelgors, steenuil, oehoe, kwartel, grote gele kwikstaart, grauwe gors, vleermuizen, das, geelbuikvuurpad, vuursalamander, vroedmeesterpad, koninginnepage…et cetera.

Mens en cultuur

Het landschap in het heuvelland is niet alleen het resultaat van natuurlijke processen, ook de mens heeft in de loop der eeuwen dit landschap bewerkt en naar zijn behoefte gevormd. 

De oudste blijvende sporen van de mens in het heuvelland zijn de neolithische vuursteenmijnen. Vuursteenknollen komen in lagen voor in de kalksteen formaties (mergel). De Bandkeramiekers waren landbouwers die omstreeks 5.300 v.c. onze streken vanuit het oosten bereikten. Zij hadden een voorkeur voor vruchtbare lössgronden en vestigden zich vooral langs beken. Toen hun behoefte aan vuurstenen werktuigen niet meer voldaan kon worden door dagbouw uit mergellagen die aan de oppervlakte kwamen, gingen ze over tot ondergrondse delving via schachten.

Het vuursteenmijnen complex van Rijckholt is een archeologisch wereldmonument. Van 1 april tot 1 oktober vinden er rondleidingen plaats. Een absolute aanrader! 

De grote ontginningsgolf van het plateau van Margraten vond plaats in de 11de en 12de eeuw toen de oudere dorpen in de dalen dochternederzettingen stichtten op het plateau. Deze relatie met de oudere dorpen kwam o.a. tot uiting in de benaming van sommige dorpen: Sint-Geertruid werd eerst Breust op den Berg genoemd naar de heerlijkheid Breust (thans een buurtschap van de gem. Eijsden), Herkenrade was eerst Eijsden op den Berg en het huidige Bruisterbosch verwijst nog steeds naar Breust. Op dezelfde manier ontstonden ook dorpen en gehuchten als Libeek, Moerslag, Mheer en Eckelrade. Rond 1300 waren de plateaus reeds volledig gecultiveerd met uitzondering van de hellingen die door Mergelland schapen begraasd werden of als hellingsbos bleven bestaan, boven op de plateaus werd akkerbouw bedreven en in de dalen bevonden zich de graslanden. De nederzettingen op het plateau bleven kleinschalig met een kerk, een waterput en omringende hoogstam boomgaarden die door meidoorn heggen werden omgeven. Deze dorpjes waren verspreid tussen uitgestrekte akkers, met hier en daar grote, vaak kasteelachtige, vrijstaande carréhoeves. Dit oude agrarische landschap bleef stand houden tot begin 20ste eeuw en is nu nog duidelijk herkenbaar. Ook talrijke gebouwen waarin typische lokale bouwmaterialen gebruikt zijn herinneren aan dit verleden. Denk bijvoorbeeld aan de vakwerkboerderijen met hun vuurstenen fundering, houten skelet en met leem gevulde vakken (mooie voorbeelden in Terhorst, Banholt en Mheer), aan de waterputten die in de gemeente Margraten goed geconserveerd bleven (o.a. in Terhorst), aan de monumentale hoeven die soms in speklagen gemetseld zijn (lagen mergelblokken afgewisseld met lagen veldbrandbakstenen), aan het kasteel van Mheer of aan de enkele windmolens (Van Tienhovenmolen of de ruïne boven op het Eiland van Banholt). 

De imposante kerken die soms met mergelblokken zijn opgetrokken (Noorbeek, Sint Geertruid, Margraten, Eckelrade) waarvan de torens heel vaak uit de romaanse tijd stammen, de liefelijke kapelletjes en ontelbare veldkruizen zijn zovele bakens in het landschap die herinneren aan het devote verleden van het Mergelland. 

Ook andere menselijke activiteiten zoals b.v. delfstoffenwinning (mergel, grind, stol) hebben littekens in het landschap achtergelaten. Gelukkig heeft de natuur, vaak met de steun van herinrichtingsmaatregelen en beheerinstanties, op die plekken nieuwe waardevolle biotopen ontwikkeld. De Eijsder Beemden, de Julianagroeve, Groeve ’t Rooth en de mergelgrotten in de Bemelerberg zij daar prachtige voorbeelden van. 

Een heel bijzondere menselijke ingreep in het plateaulandschap van Margraten is ongetwijfeld de Amerikaanse militaire begraafplaats. Deze indrukwekkende plaats van herinnering en eerbetoon is internationaal bekend en beslist een bezoek waard!

Ten slotte kort iets over de geschiedenis van Banholt (Tebannet) en Terhorst (Terhoorsj). Beide kernen behoorden in het verleden tot de parochie Mheer (Mhaer). Maar in 1874 ontstond er onenigheid tussen de toenmalige kasteelheer van Mheer en de bevolking van Banholt en Terhorst. Kortom: een streek met eem boeiende geschiedenis en een geweldig karakter. Klik hier voor meer informatie. 

* Naslagwerk: Feitelijkheden verkregen uit publicatie: ‘Uit en Thuisboek’ Stichting het Limburgs Landschap.